مدارا ویژگی جامعه اسلامی

واژه ی مدارا در فرهنگ اسلامی ایرانی ما به عنوان واژه ای پر کاربرد در محاورات ومتون دینی واخلاقی به کار رفته است .نگاهی به قرآن وسنت نبوی وکلام بزرگان دین وتأکید آنان بر تسامح وتساهل در مقابل دوستان ومروت ومردانگی وگذشت در برابر دشمنان بر توجه عمیق این مکتب الهی بر تصحیح رفتارانسان ها در زندگی دنیوی دلالت دارد .به عنوان مثال صلح حدیبیه را می توان به عنوان حماسه ی نرمش ومدارا در مقابل مخالفان نامید که با وجود اعتراض نزدیکترین یاران پیامبر(ص) اما حضرت با بردباری خاص خودشان نه تنها جنگی را با دشمن نکردند بلکه بزرگترین پیروزی را نصیب مسلمانان نمودند. به کارگیری واژه ی حلم در قرآن وسنت ومتصف نمودن خداوند متعال به حلم وبر دباری دلیلی بر اهمیت این صفت است در سوره های ذیل از حلم وحلیم نام برده شده:{بقره/۲۲۵/۲۳۵/۲۶۳،آل عمران /۱۵۵،نساء/۱۲،مائده/۱۰۱،توبه /۱۱۴،هود /۷۵،حج/۵۹،صافات /۱۰۱،تغابن /۱۷،هود /۷۵ و۸۷،اسراء/۴۴} هم ردیف کردن کلمه ی حلیم باغنی،رشید ،أواه،غفوربر ضرورت وجود این اوصاف در کنار صفت بردبار بودن است وهمینطور حلم به معنای عقل هم به کار رفته است که نشاندهنده ی این مطلب است که بردباری وتعقل لازم وملزوم همدیگرند وبردباری رمخالف احساسات وعواطف بی پشتوانه ی عقل ودرایت صحیح است وحتی در احادیث نبوی برای کسی که به دروغ خودرا بردبار نشان دهد مستوجب عذاب شمرده می شود “ومن تحلم کاذبا عذب وکلف أن یعقد بین شعیرتین ولیس بعاقد “(الآداب ،بیهقی ،ص۲۸۰) بنابراین صفت بردباری که می تواند معانی تساهل وتسامح ورواداری را در زیر مجموعه ی خویش گرد آورد به عنوان یک ضرورت در زندگی جمامع امروزی محسوب می شود واین مدارا نه برای دوستان بلکه باید در مقابل مخالفان اعمال شود ،رفتاری که پیامبر(ص) با دشمنان ومخالفان در فتح مکه داشت می تواند در همه ی زمان ها نه تنها برای مسلمانان بلکه برای هر انسان دیگری الگو باشد که دررد طرفداران انتقام می فرماید:الیوم یوم المرحمه که این نشاندهنده ی مدارای انسان مدارانه ی حضرت در ساختن جامعه ی الگو واسوه است .زیرا پیامبری که برآئین توحیدی وسهل وآسان مبعوث شده فرموده است :إن هذا الدین متین فأوغلوا فیه برفق ولاتکرهوا عبادة الله إلیز عباده)یعنی این دین دین استواری است وبانرمی ورفق در آن حرکت کنید ویا در فرستادن یاران خود برای تبلیغ می فرمود :یسروا ولا تعسروا وبشروا ولا تنفروا (بخاری ،کتاب العلم ،حدیث ۶۹)ونیز خداوند فرموده است :رحمت خداونداست که در مقابل مردم نرمخو هستی (آل عمران /۱۵۹) مدارا موجب فرصت به افراد برای بیان عقائد ودیدگاه های خود ودوری از نفاق وتعصب وریا در جامعه می گردد،مدارا در مقابل سخت گیری وتنگ نظری است ،اگر مدارا در جامعه ای برداشته شود ازهم گسیختگی واختلاف ورویا رویی جای آن را می گیرد .این آیه ای که به آن اشاره شد مدار مدارا ورواداری در جامعه واجتناب از هر نوع شدت وغلظت در جامعه وبرخورد با افراد است که یک نوع تحمل وتسامح است ،مدارا موجب گذشت واغماض در جامعه شده وبرخورد انسانی ومهربانانه را جایگزین مجازات ورفتار خشن می نماید .پیامبر(ص)فرموده است :إدرؤاالحدود مااستطعتم فإن کان له مخرج فخلوا سبیله فإن الإمام لإن یخطي خیر من أن یخطي فی العقوبة(التاج الجامع للاصول،ج۳ص۳۴) تا می توانید کیفرهای شرعی را از مسلمانان دفع کنید واگر گریزگاهی برای متهم وجود داشته باشد رهایش سازید زیرا اگر امام مسلمانان در کار عفو به خطا کند بهتر از آن است که در مجازات خطا کند. بنابراین مدارا یکی از ویژگی های جامعه ی اسلامی است که می تواند فاصله ی مردم وحاکمیت را با نگرشی مدارا محور کم کند واز تحمیل بارهای گران بر دوش مرد م جلوگیری کند همان مطلبی که در دعاهای قرآنی هم به آن اشاره شده است (ربنا ولا تحمل علینا إصرا کما حملته علی الذین من قبلنا )بقره/۲۸۶}
مدارا در جامعه ی اسلامی تعصب های نژادی ومذهبی را که موجب تضعیف روابط انسانی وموازین اخلاقی می گردد کم رنگ نموده وزمینه را برای همزیستی مسالمت آمیز مبتنی بر تعاون وهمکاری فراهم می نماید وانسان را به سوی حقیقت وماهیت اولیه ی خود که فطرت پاک انسانی وآدم وخاک است می برد وضمن تأکید بر مراعات کرامت انسانی هرگونه نشانه های تفاضبل دروغین را از چهره ی جوامع پاک می کند ونفع رسانی ومفید بودن به حال هم نوعان را معیار برتری وبزرگواری قلمداد می کند .مدارا هیچگونه منافاتی با رعایت عدالت وقسط ندارد زیرا در قرآن هم در آیات متعددی امر به قسط وعدالت نسبت به مخالفان وحتی غیر مسلمانان می نماید (ممتحنه /۸،۹)
مدارا در سیره ی پیامبر ویارانش ویا اهل بیت به خوبی مجسم شده است واژه ی رحماء بینهم دلیلی محکم بر مهر ومحبت در یک جامعه ی دینی وپیشرفته می نماید زیرا مدارا زینت بخش هر چیزی است “إن الرفق لم یوضع علی شي إلا زانه”
آسان گیری ودوری از خشونت از مسائل معمول به در رهنمودهای دینی بوده است وپیامبراسلام(ص) در توصیف اسلام فرموده است :”إن هذا الدین یسر”{بخاری ،ج۱ص۲۳} ونیز در باره ی ماهیت دین وتکلیف می فرماید:إنما بعثتم میسرین ولم تبعثوا معسرین “{بخاری ،ج۱ص۸۹}
جا دارد که امروز عالمان ورهبران دینی ما با تأسی از پیامبر و إئمه ی اهل بیت وبا توجه به وضعیت ناگوار مسلمین وانتقادات وایرادهای مخالفان برمدارا ومهربانیر وتسامح دینی تأکید کنند وچهرهی رحمانی دین را در عصر حاضر ربهتر بنمایانند.
منابع:
۱-مدارا با مخالفان ،غلامرضا نوعی ، انتشارات کتاب مبین،رشت،۱۳۷۹
۲-تسامح وشدت عمل در اسلام،مصطفی حسینی طباطبائی،نشریه ی بنیاد دائرة المعارف اسلامی ،سال هفتم ،۱۳۷۱
۳-الإعتدال فی التدین ،دکتر محمد الزحیلی ،نشر الیمامه،دمشق ،چ سوم ۱۹۹۲م

صفیرحیات،دو ماهنامه فرهنگی اجتماعی ،سال اول شماره سوم

****